Upplýsingaóreiða í bergmálshellum Finnur Thorlacius Eiríksson skrifar 6. október 2020 13:00 Fyrir ári síðan skrifaði ég grein um samsæriskenningar og hættuna sem þeim getur fylgt. Þá hafði ég engan grun um hvað 2020 myndi bera í skauti sér og frjóan jarðveg Covid-19 faraldursins fyrir uppgang öfgaafla og samsæriskenninga. Aukin óvissa og raskanir á daglegu lífi hafa stuðlað að aukinni útbreiðslu fjarstæðukenndra og jafnvel hatursfullra hugmynda. Þótt talsmenn slíkra hugmynda séu hlutfallslega fáir á Íslandi, er rík ástæða til að hafa áhyggjur af þessari þróun. Nú vita þeir sem mig þekkja að ég er enginn aðdáandi öfgafullra hugmynda yst á vinstri vængnum, en mikil aukning samsæriskenninga yst á hægri vængnum er mér ekki síður áhyggjuefni. Þessar kenningar virðast vera sérstaklega áberandi meðal þeirra sem aðhyllast hvíta yfirburðahyggju. Allar birtingarmyndir hvítrar yfirburðahyggju eiga það sameiginlegt að kalla eftir samstöðu á þeim neikvæðum forsendum að öflugt utanaðkomandi afl ógni tilvist hvíts fólks. Ástæðan er sú að húðlitur og yfirborðskennd menningareinkenni virðast vera ófullnægjandi forsendur fyrir raunverulegri sameiningu. Í kennisetningum nasista þriðja ríkisins, norrænna nýnasista og QAnon-sértrúarhópsins er þessum ímyndaða óvini lýst á nokkurn veginn sama hátt. Óvinurinn er sagður vera afmarkaður hópur sem starfar á bak við tjöldin og er nánast ósýnilegur í daglegu lífi, en er samt sem áður valdamesta aflið á jörðinni. Áberandi einkenni óvinarins er meint siðferðishnignun hans sem birtist m.a. í iðju eins og mannáti, mansali og barnaníði. Einnig er algengt að óvinurinn sé ásakaður um að grafa markvisst undan siðferðisgildum hins vestræna samfélags. Sannleikur í bland við lygar Áhrifamestu og hættulegustu samsæriskenningarnar hnoða sannleikskornum saman við ósannindi. Það á við um alla þessa hópa en er sérstaklega áberandi í orðræðu QAnon. Við fyrstu sýn getur sumt QAnon-efni virst traustvekjandi því það byggir oft á réttmætum baráttumálum. Til dæmis tóku áhangendur QAnon myllutengi Save the Children samtakanna upp á sína arma og þannig laumuðu þeir fölskum upplýsingum inn á milli sannra upplýsinga í átaki Save the Children á samfélagsmiðlum. Með því að notfæra sér ótta fólks um velferð barna sinna hafa þeir náð að koma boðskap sínum til fjölmennari hóps en annars hefði verið mögulegt. Flestir eru meðvitaðir um að barnaníð og mansal fyrirfinnst í heiminum. QAnon hefur hins vegar nýtt sér ótta almennings við slíka glæpastarfsemi til að lauma að þeirri hugmynd að alþjóðlegur mansalshringur, sem samanstendur af demókrötum, frægum auðjöðrum og Hollywood-stjörnum, beri ábyrgð á því að ræna börnum úti um allan heim. Þar sem flestir áhangenda QAnon í Bandaríkjunum eru repúblikanar, kemur það ekki á óvart að þeir hafi bendlað pólitíska andstæðinga sína í demókrataflokknum við þennan meinta glæpahring. Gyðingahatur samnefnari hópanna Það þarf vart að taka fram að allir hópar sem aðhyllast hvíta yfirburðahyggju eru einnig gróðrarstía fyrir stækt Gyðingahatur. Það þarf ekki meira en yfirborðsþekkingu á samsæriskenningum til að sjá að öll meginstefin í fyrrnefndum kenningum eru fengin úr andgyðinglegum samsæriskenningum fyrri alda. Áhangendur QAnon hafa litið á stuðning meirihluta bandarískra Gyðinga við demókrataflokkinn sem sönnun fyrir aðild þeirra að samsærinu. Þeir hópar sem kenna sig við nasisma aðhyllast sömuleiðis hugmyndir um að Gyðingar og „síonísk öfl“ stjórni stórum hluta heimsins, ræni börnum og stundi kerfisbundið barnaníð. Íslenskir nýnasistar dreifðu nýverið áróðri gegn Gyðingum í miðbæ Reykjavíkur. Textinn hefur verið útmáður af myndinni til að veita samtökunum ekki óþarfa auglýsingu. Þessar hugmyndir hafa haft raunverulegar mannskæðar afleiðingar. Undanfarin ár hefur fjöldi árása á Gyðinga og skemmdarverka á samkunduhúsum þeirra færst hratt í aukana. Fyrir aðeins tveimur dögum síðan var ungur Gyðingur ítrekað sleginn í höfuðið með skóflu fyrir utan samkunduhús í Hamborg. Bergmálshellar flækja stöðuna „Upplýsingaóreiða“ er hugtak sem er notað um það magn misvísandi upplýsinga sem er miðlað til fólks í gegn um fjölmiðla. Á meðan villandi upplýsingar hafa fylgt mannkyninu frá örófi alda má færa rök fyrir því að í dag byggi skoðanamyndun fólks í meira mæli á fölskum upplýsingum en fyrir nokkrum áratugum. Fyrir þessu eru í það minnsta tvær tengdar ástæður. Í fyrsta lagi fær efni á Internetinu ekki dreifingu í samræmi við sannleiksgildi þess, heldur er dreifingin í samræmi við hversu mikið efnið höfðar til tilfinninga fólks. Samsæriskenningaefni er oft sett fram á litríkan og æsifréttalegan hátt. Slíkt efni fær fleiri smelli, meiri auglýsingatekjur og þar af leiðandi meiri dreifingu en hófsamt, jarðbundið efni. Í öðru lagi byggja samskiptamiðlar, efnisveitur og leitarvélar á þeim forsendum að notandinn sér einungis efni sem er í samræmi við þær skoðanir sem hann aðhyllist nú þegar. Fyrir vikið er fólki aldrei gefin ástæða til að efast um það sem verður á vegi þeirra og því herðist það meir og meir í afstöðu sinni. Þetta fyrirbæri er kallað „bergmálshellisáhrifin“ (e. echo chamber effect). Í bergmálshellinum er gagnrýnin hugsun yfirleitt í lágmarki og það útskýrir hvers vegna sífellt fjarstæðukenndari hugmyndir eigi upp á pallborðið í umræðunni. Raunhæf hugmynd? Trúnni á öflugan sameiginlegan óvin fylgir iðulega tilfinningahiti og baráttuhugur sem getur verið mjög ánetjandi. En mig langar að hvetja þá sem aðhyllast þessa hugmynd til að velta fyrir sér hversu raunhæf hún sé. Er virkilega mögulegt að einhver hópur fólks hér á jörðinni sé svo skipulagður og agaður að hann gæti haft afgerandi áhrif á stóran hluta heimsins án þess að það væri á allra vitorði? Í það minnsta er þetta ekki í neinu samræmi við mína reynslu af mannkyninu, hvorki af einstaklingum né hópum. Ég upplifi mannkynið í heild sinni sem óskipulagt og óreiðukennt, og fáir virðast geta þagað yfir bitastæðum leyndarmálum. Með þetta í huga ættu fleiri áleitnar spurningar að vakna: Er það áhættunnar virði að stofna hópum fólks í hættu með hatursorðræðu, ef þessi leynilegu, hnattrænu óvinasamtök eru ekki til í raun og veru? Er það þess virði að vera litinn hornauga af samfélaginu vegna öfgafullra skoðana sem reynast síðan rangar? Heimsfaraldurinn hefur lagt aukið álag á okkur sem samfélag og mun halda áfram að gera það á komandi mánuðum. En á endanum mun hann ganga yfir og þá vona ég að við getum litið aftur til tímabils sem einkenndist af skynsemi og æðruleysi, en ekki af trúgirni og örvæntingu. Við erum öll almannavarnir, en við erum einnig fremsta víglínan í baráttunni gegn hatursorðræðu og yfirburðahyggju. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Finnur Thorlacius Eiríksson Mest lesið Fimm ár í feluleik Ebba Margrét Magnúsdóttir Skoðun Norðurþing treður yfir varnaðarorð og eignarrétt Árni Björn Kristbjörnsson Skoðun Lífið í bænum - fyrir suma Sigurður Kári Harðarson Skoðun Valdhafar sem óttast þjóð sína eiga ekki skilið völdin Ágústa Árnadóttir Skoðun Þegar dómarar eru hluti af vandanum og bókun 35 Sigríður Svanborgardóttir Skoðun Hver á arðinn af sjávarútvegsauðlindinni? Einar G. Harðarson Skoðun Veiðigjöldin leiðrétt Hanna Katrín Friðriksson Skoðun Aflögufærir, hafið samband við söngskóla í neyð Gunnar Guðbjörnsson Skoðun Hjúkrunarfræðingar í takt við nýja tíma Helga Dagný Sigurjónsdóttir Skoðun Að neyðast til að meta sína eigin umsókn í opinberan sjóð Bogi Ragnarsson Skoðun Skoðun Skoðun Þjónusta við konur með endómetríósu tryggð Alma D. Möller skrifar Skoðun Húsnæðisöryggi – Sameiginleg ábyrgð Kolbrún Halldórsdóttir skrifar Skoðun Sóun á Alþingi Lovísa Oktovía Eyvindsdóttir skrifar Skoðun Veiðigjöldin leiðrétt Hanna Katrín Friðriksson skrifar Skoðun Hvar er mennskan? Ægir Máni Bjarnason skrifar Skoðun Hjúkrunarfræðingar í takt við nýja tíma Helga Dagný Sigurjónsdóttir skrifar Skoðun NPA miðstöðin 15 ára Hallgrímur Eymundsson,Þorbera Fjölnisdóttir skrifar Skoðun Umhverfisráðherra á réttri leið Jóhannes Þór Skúlason skrifar Skoðun Norðurþing treður yfir varnaðarorð og eignarrétt Árni Björn Kristbjörnsson skrifar Skoðun Lífið í bænum - fyrir suma Sigurður Kári Harðarson skrifar Skoðun Hver á arðinn af sjávarútvegsauðlindinni? Einar G. Harðarson skrifar Skoðun Þegar dómarar eru hluti af vandanum og bókun 35 Sigríður Svanborgardóttir skrifar Skoðun Samræmt námsmat er ekki hindrun heldur hjálpartæki Eiríkur Ólafsson skrifar Skoðun Aflögufærir, hafið samband við söngskóla í neyð Gunnar Guðbjörnsson skrifar Skoðun Að neyðast til að meta sína eigin umsókn í opinberan sjóð Bogi Ragnarsson skrifar Skoðun Tími vindorku á Íslandi – Hvað þyrfti til að koma í veg fyrir raforkuskerðingar? Edvald Edvaldsson skrifar Skoðun Fimm ár í feluleik Ebba Margrét Magnúsdóttir skrifar Skoðun Sunnudagsblús ríkisstjórnarinnar Jens Garðar Helgason skrifar Skoðun Hver er í raun í fýlu? Daði Freyr Ólafsson skrifar Skoðun Tálsýn um hugsun Þorsteinn Siglaugsson skrifar Skoðun Handhafar sannleikans og hið gagnslausa væl Helgi Héðinsson skrifar Skoðun Flokkarnir sem raunverulega öttu viðkvæmum hópum saman og þeir sem þrífa upp eftir þá Þórður Snær Júlíusson skrifar Skoðun Gervigreindarskólinn Alpha: Framtíðarsýn fyrir íslenska grunnskóla Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Valdhafar sem óttast þjóð sína eiga ekki skilið völdin Ágústa Árnadóttir skrifar Skoðun Til hamingju með daginn á ný! Árni Guðmundsson skrifar Skoðun Gefðu blóð, gefðu von: saman björgum við lífum Davíð Stefán Guðmundsson skrifar Skoðun Versta sem gæti gerzt Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Aðlögun á Austurvelli Heiða Ingimarsdóttir skrifar Skoðun Í Kópavogi borga tekjuháir foreldrar leikskólabarna mest, er það svo ósanngjarnt? Rakel Ýr Isaksen skrifar Skoðun Auðlindin er sameign – en verðmætasköpunin er ekki sjálfgefin Kristinn Karl Brynjarsson skrifar Sjá meira
Fyrir ári síðan skrifaði ég grein um samsæriskenningar og hættuna sem þeim getur fylgt. Þá hafði ég engan grun um hvað 2020 myndi bera í skauti sér og frjóan jarðveg Covid-19 faraldursins fyrir uppgang öfgaafla og samsæriskenninga. Aukin óvissa og raskanir á daglegu lífi hafa stuðlað að aukinni útbreiðslu fjarstæðukenndra og jafnvel hatursfullra hugmynda. Þótt talsmenn slíkra hugmynda séu hlutfallslega fáir á Íslandi, er rík ástæða til að hafa áhyggjur af þessari þróun. Nú vita þeir sem mig þekkja að ég er enginn aðdáandi öfgafullra hugmynda yst á vinstri vængnum, en mikil aukning samsæriskenninga yst á hægri vængnum er mér ekki síður áhyggjuefni. Þessar kenningar virðast vera sérstaklega áberandi meðal þeirra sem aðhyllast hvíta yfirburðahyggju. Allar birtingarmyndir hvítrar yfirburðahyggju eiga það sameiginlegt að kalla eftir samstöðu á þeim neikvæðum forsendum að öflugt utanaðkomandi afl ógni tilvist hvíts fólks. Ástæðan er sú að húðlitur og yfirborðskennd menningareinkenni virðast vera ófullnægjandi forsendur fyrir raunverulegri sameiningu. Í kennisetningum nasista þriðja ríkisins, norrænna nýnasista og QAnon-sértrúarhópsins er þessum ímyndaða óvini lýst á nokkurn veginn sama hátt. Óvinurinn er sagður vera afmarkaður hópur sem starfar á bak við tjöldin og er nánast ósýnilegur í daglegu lífi, en er samt sem áður valdamesta aflið á jörðinni. Áberandi einkenni óvinarins er meint siðferðishnignun hans sem birtist m.a. í iðju eins og mannáti, mansali og barnaníði. Einnig er algengt að óvinurinn sé ásakaður um að grafa markvisst undan siðferðisgildum hins vestræna samfélags. Sannleikur í bland við lygar Áhrifamestu og hættulegustu samsæriskenningarnar hnoða sannleikskornum saman við ósannindi. Það á við um alla þessa hópa en er sérstaklega áberandi í orðræðu QAnon. Við fyrstu sýn getur sumt QAnon-efni virst traustvekjandi því það byggir oft á réttmætum baráttumálum. Til dæmis tóku áhangendur QAnon myllutengi Save the Children samtakanna upp á sína arma og þannig laumuðu þeir fölskum upplýsingum inn á milli sannra upplýsinga í átaki Save the Children á samfélagsmiðlum. Með því að notfæra sér ótta fólks um velferð barna sinna hafa þeir náð að koma boðskap sínum til fjölmennari hóps en annars hefði verið mögulegt. Flestir eru meðvitaðir um að barnaníð og mansal fyrirfinnst í heiminum. QAnon hefur hins vegar nýtt sér ótta almennings við slíka glæpastarfsemi til að lauma að þeirri hugmynd að alþjóðlegur mansalshringur, sem samanstendur af demókrötum, frægum auðjöðrum og Hollywood-stjörnum, beri ábyrgð á því að ræna börnum úti um allan heim. Þar sem flestir áhangenda QAnon í Bandaríkjunum eru repúblikanar, kemur það ekki á óvart að þeir hafi bendlað pólitíska andstæðinga sína í demókrataflokknum við þennan meinta glæpahring. Gyðingahatur samnefnari hópanna Það þarf vart að taka fram að allir hópar sem aðhyllast hvíta yfirburðahyggju eru einnig gróðrarstía fyrir stækt Gyðingahatur. Það þarf ekki meira en yfirborðsþekkingu á samsæriskenningum til að sjá að öll meginstefin í fyrrnefndum kenningum eru fengin úr andgyðinglegum samsæriskenningum fyrri alda. Áhangendur QAnon hafa litið á stuðning meirihluta bandarískra Gyðinga við demókrataflokkinn sem sönnun fyrir aðild þeirra að samsærinu. Þeir hópar sem kenna sig við nasisma aðhyllast sömuleiðis hugmyndir um að Gyðingar og „síonísk öfl“ stjórni stórum hluta heimsins, ræni börnum og stundi kerfisbundið barnaníð. Íslenskir nýnasistar dreifðu nýverið áróðri gegn Gyðingum í miðbæ Reykjavíkur. Textinn hefur verið útmáður af myndinni til að veita samtökunum ekki óþarfa auglýsingu. Þessar hugmyndir hafa haft raunverulegar mannskæðar afleiðingar. Undanfarin ár hefur fjöldi árása á Gyðinga og skemmdarverka á samkunduhúsum þeirra færst hratt í aukana. Fyrir aðeins tveimur dögum síðan var ungur Gyðingur ítrekað sleginn í höfuðið með skóflu fyrir utan samkunduhús í Hamborg. Bergmálshellar flækja stöðuna „Upplýsingaóreiða“ er hugtak sem er notað um það magn misvísandi upplýsinga sem er miðlað til fólks í gegn um fjölmiðla. Á meðan villandi upplýsingar hafa fylgt mannkyninu frá örófi alda má færa rök fyrir því að í dag byggi skoðanamyndun fólks í meira mæli á fölskum upplýsingum en fyrir nokkrum áratugum. Fyrir þessu eru í það minnsta tvær tengdar ástæður. Í fyrsta lagi fær efni á Internetinu ekki dreifingu í samræmi við sannleiksgildi þess, heldur er dreifingin í samræmi við hversu mikið efnið höfðar til tilfinninga fólks. Samsæriskenningaefni er oft sett fram á litríkan og æsifréttalegan hátt. Slíkt efni fær fleiri smelli, meiri auglýsingatekjur og þar af leiðandi meiri dreifingu en hófsamt, jarðbundið efni. Í öðru lagi byggja samskiptamiðlar, efnisveitur og leitarvélar á þeim forsendum að notandinn sér einungis efni sem er í samræmi við þær skoðanir sem hann aðhyllist nú þegar. Fyrir vikið er fólki aldrei gefin ástæða til að efast um það sem verður á vegi þeirra og því herðist það meir og meir í afstöðu sinni. Þetta fyrirbæri er kallað „bergmálshellisáhrifin“ (e. echo chamber effect). Í bergmálshellinum er gagnrýnin hugsun yfirleitt í lágmarki og það útskýrir hvers vegna sífellt fjarstæðukenndari hugmyndir eigi upp á pallborðið í umræðunni. Raunhæf hugmynd? Trúnni á öflugan sameiginlegan óvin fylgir iðulega tilfinningahiti og baráttuhugur sem getur verið mjög ánetjandi. En mig langar að hvetja þá sem aðhyllast þessa hugmynd til að velta fyrir sér hversu raunhæf hún sé. Er virkilega mögulegt að einhver hópur fólks hér á jörðinni sé svo skipulagður og agaður að hann gæti haft afgerandi áhrif á stóran hluta heimsins án þess að það væri á allra vitorði? Í það minnsta er þetta ekki í neinu samræmi við mína reynslu af mannkyninu, hvorki af einstaklingum né hópum. Ég upplifi mannkynið í heild sinni sem óskipulagt og óreiðukennt, og fáir virðast geta þagað yfir bitastæðum leyndarmálum. Með þetta í huga ættu fleiri áleitnar spurningar að vakna: Er það áhættunnar virði að stofna hópum fólks í hættu með hatursorðræðu, ef þessi leynilegu, hnattrænu óvinasamtök eru ekki til í raun og veru? Er það þess virði að vera litinn hornauga af samfélaginu vegna öfgafullra skoðana sem reynast síðan rangar? Heimsfaraldurinn hefur lagt aukið álag á okkur sem samfélag og mun halda áfram að gera það á komandi mánuðum. En á endanum mun hann ganga yfir og þá vona ég að við getum litið aftur til tímabils sem einkenndist af skynsemi og æðruleysi, en ekki af trúgirni og örvæntingu. Við erum öll almannavarnir, en við erum einnig fremsta víglínan í baráttunni gegn hatursorðræðu og yfirburðahyggju.
Skoðun Tími vindorku á Íslandi – Hvað þyrfti til að koma í veg fyrir raforkuskerðingar? Edvald Edvaldsson skrifar
Skoðun Flokkarnir sem raunverulega öttu viðkvæmum hópum saman og þeir sem þrífa upp eftir þá Þórður Snær Júlíusson skrifar
Skoðun Gervigreindarskólinn Alpha: Framtíðarsýn fyrir íslenska grunnskóla Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar
Skoðun Í Kópavogi borga tekjuháir foreldrar leikskólabarna mest, er það svo ósanngjarnt? Rakel Ýr Isaksen skrifar
Skoðun Auðlindin er sameign – en verðmætasköpunin er ekki sjálfgefin Kristinn Karl Brynjarsson skrifar