Að­dragandinn: Hótanir og á­rásir á hótanir og á­rásir ofan

Deilur Írana og Ísraela rekja sig langt aftur í tímann eða til ársins 1979 þegar klerkastjórnin tók völd í Íran og ríkið varð þar með ekki lengur í bandalagi með Bandaríkjunum og Ísrael. Undanfarin tæp tvö ár hefur spenna milli Írana og Ísraela þó stigmagnast samhliða stríðsrekstri Ísraela á Gasa. 

Bandalag með Hútum

Eftir að Ísraelar lýstu yfir stríði á hendur Hamas þann 7. október 2023 hófu Hútar, uppreisnarmenn sem hafa verið við völd á afmörkuðum svæðum í Jemen frá 2014, að gera loftárásir á fraktskip sem sigldu um Rauðahafið, þar af bandarísk skip.

Tilgangur árásanna sögðu Hútar vera samstaða með Palestínu og að ekkert skip ætti að fá að sigla leiðina án þess að koma hjálpargögnum til Gasa. 

Eins og kunnugt er ríkir neyðarástand á Gasa og Ísraelsher, sem hefur rekið þar stríð í eitt og hálft ár, hefur takmarkað flæði hjálpargagna til svæðisins verulega. Heilbrigðisyfirvöld á svæðinu segja herinn hafa drepið 55 þúsund manns frá því að stríðinu var lýst yfir, þar af fimmtán þúsund börn. 

Árásir Húta hafa verið gerðar með stuðningi klerkastjórnarinnar í Íran, en Íranir eru sagðir hafa séð Hútum fyrir vopnum til árásanna. Vopnageymslur Húta eru sagðar framleiddar í niðurgröfnum verksmiðjum í Íran og smyglað til landsins. 

Auk þess að styðja við Húta hefur klerkastjórnin stutt við ýmsa hópa sem barist hafa við Ísraela, á Gasaströndinni og í Líbanon, eins og Hamas og Hesbollah. Margir þeirra vígahópa sem Íranar styðja í Mið-Austurlöndum hafa myndað nokkurs konar regnhlífarsamtök sem kallast Íslamska andspyrnuhreyfingin. Meira um bandalag Írana og Húta kemur síðar.

Á barmi stríðs í apríl 2024

Þáttaskil urðu í átökum Írana og Ísraela þann 1. apríl 2024 þegar sex liðsmenn íranska byltingarvarðarins, þar á meðal einn herforingi, voru felldir í loftárás á ræðismannsskrifstofu Íran í Damaskus, höfuðborg Sýrlands. Íranir bendluðu Ísraela við árásina og gerðu tveimur vikum síðar umfangsmiklar drónaárásir á Ísrael. Boðað var til neyðarfundar hjá Sameinuðu þjóðunum vegna árásarinnar og ráðamenn vestrænna ríkja fordæmdu árásina. 

Ísraelar svöruðu árásum Írana í sama mánuði með fyrstu beinu loftárásum sínum á Íran frá árinu 1979. Árásirnar urðu þó talsvert minni en áætlað var en pólitískur þrýstingur frá Joe Biden og nokkrum ráðamönnum í Evrópu var sagður hafa átt stóran þátt í því að árásirnar yrðu þess eðlis að klerkastjórn Íran gat sleppt að svara með frekari árásum.

Höfnuðu aðild að banatilræðinu

Einn stærsti fréttaatburður síðasta sumars var tvímælalaust banatilræðið á hendur Donald Trump, þá forsetaframbjóðanda og nú forseta Bandaríkjanna. Litlu sem engu mátti muna að Trump hefði verið drepinn á framboðsfundi í Pennsylvaníuríki í byrjun júlí.

Í kjölfar banatilræðisins greindu bandarísk yfirvöld frá því að skömmu fyrir umræddan framboðsfund hafi öryggisgæsla í kring um Trump verið aukin til muna af því að grunur var um að yfirvöld í Íran hafi ætlað að ráða Trump af dögum. Samsæri Írana væri þó ótengt banatilræðinu sjálfu, en árásarmaðurinn var tvítugur Bandaríkjamaður sem var drepinn af leyniþjónustumönnum skömmu eftir tilræðið.

Íranir höfnuðu allri aðild að slíkum samsærum í yfirlýsingu, þar sem þeir sögðu ásakanirnar órökstuddar og illgjarnar. Yfirvöld í Íran hafa þó í mörg ár hótað hefndum fyrir drápið á Qasem Soleimani, herforingja í byltingarverðinum, í drónaárás Bandaríkjamanna á Bagdad höfuðborg Írak árið 2020.

Hamas liðar felldir og Íranir bregðast við

Í lok júlí 2024 var Ismail Haniyeh, pólitískur leiðtogi Hamas, ráðinn af dögum í Tehran, höfuðborg Íran. Ísraelsmenn lýstu ekki yfir ábyrgð á árásinni en Íranir sögðu einsýnt að hún kallaði á hefndaraðgerðir frá hinum ýmsu hópum, sem nutu stuðnings klerkastjórnarinnar. 

Vitað er að Ísraelar hafa staðið fyrir banatilræðum í Íran, aðallega í tengslum við kjarnorkuáætlun landsins.

Spár alþjóðastjórnmálafræðinga um að ólíklegt yrði að dráp Haniyeh myndi leiða til harðari milliríkjadeilna, milli meðal annars Írana og Ísraela, reyndust sannar en Joe Biden þáverandi Bandaríkjaforseti jók engu að síður viðbúnað í Mið-Austurlöndum vegna mögulegra hefndaraðgerða Írana á hendur Ísrael. 

Íranir blönduðu sér inn í átök Ísraels, Líbanon og Hamas í lok september í fyrra eftir að Hassan Nasrallah, annar leiðtogi Hamas, var drepinn í loftárás Ísraela á Líbanon. 

Ísraelsher skaut að minnsta kosti tvö hundruð skotflaugum frá Íran niður þann 1. október í umfangsmiklum árásum Írana. Árásirnar báru takmarkaðan árangur fyrir Írani, sem vöruðu Ísraela við að hefna sín vegna árásarinnar. Sem fyrr hét Benjamín Netanjahú engu að síður hefndum. 

Ísraelsmenn voru sagðir íhuga að gera loftárásir á kjarnorkurannsóknarstöðvar og olíuvinnslur í Íran en ekkert virtist ætla að verða úr þeim fyrirætlunum. Ráðamenn í Bandaríkjunum eru sagðir hafa reynt að afstýra því.

Mættu hótun um allsherjarþvinganir með hótun um kjarnorkuvopn

Í lok október lét Ísraelsher þó til skarar skríða og gerði loftárásir á hernaðarleg skotmörk, meðal annars loftvarnarkerfi og eldflaugaverksmiðjur. Ráðamenn í Íran sögðu skaðann hafa verið takmarkaðan meðan Ísraelar beittu kunnuglegri orðræðu og vöruðu Írani við því að hefna sín. 

Í nóvember kom einnig í ljós að í árásunum hefðu Ísraelar varpað sprengjum á leynilega rannsóknarstöð í Parchin þar sem unnið er að þróun kjarnorkuvopna. Klerkastjórnin hefur þó þvertekið fyrir að slík starfsemi sé þar í gangi. 

Allsherjarviðskiptaþvingunum Sameinuðu þjóðanna gagnvart Íran var aflétt árið 2015, þegar Íranir gengu að samkomulagi um að takmarka kjarnorkuáætlun sína. Eftir atburðarásina í október hótuðu vesturlönd að taka aftur upp allsherjarþvinganir gegn landinu. Stjórn Alþjóðakjarnorkumálastofnunarinnar (IAEA) hafði þá ályktað að Íranir hefðu ekki sýnt samstarfsvilja þegar kæmi að kjarnorkueftirliti og væru að safna úranbirgðum sem hefðu engan friðsamlegan tilgang.

Seyed Abbas Araghchi utanríkisráðherra Íran svaraði þessum hótunum með því að hóta að írönsk stjórnvöld kæmu sér upp kjarnorkuvopnum, þó að sem stæði væru þau ekki þáttur í öryggisstefnu landsins.

Samkomulag eða árásir á kjarnorkuáætlun

Í mars á þessu ári hóf Bandaríkjaher að gera umfangsmiklar árásir á Jemen vegna áðurnefndra árása Húta á fraktskip á Rauðahafið. Sem fyrr segir eru Íranir sagðir hafa séð Hútum fyrir vopnum til árásanna. 

Donald Trump Bandaríkjaforseti hét því að beita Húta „yfirþyrmandi banvænu afli“ þar til þeir létu af árásunum. 

Trump sendi klerkastjórninni í Íran einnig tóninn og sagði þeim að hóta ekki bandarísku þjóðinni eða forseta hennar. New York Times hafði á þeim tíma heimildir fyrir því að Benjamín Netanjahú, forsætisráðherra Ísrael, væri að reyna að fá Trump með sér í lið til að gera loftárásir á Íran, með það að markmiði að gera útaf við kjarnorkuvopnaáætlun Íran. 

Undir lok mars hótaði Trump árásum og refsiaðgerðum á Íran og ef klerkastjórnin gerði ekki samkomulag við Bandaríkin um kjarnorkuvopnaáætlun ríkisins. 

Degi síðar lýstu bæði Ali Khamenei æðsti leiðtogi Íran og og yfirmenn byltingarvarðar Íran að refsiaðgerðum Bandaríkjahers yrðu svarað af mikilli hörku.

Fundur í Óman bar engan árangur

Í byrjun apríl bárust fregnir af því frá varnarmálaráðuneyti Bandaríkjanna að senda ætti töluverðan herafla til Mið-Austurlanda. Um miðjan apríl fór fram, að sögn Trump, „mikilvægur“ og „uppbyggilegur“ fundur fulltrúa Íran og Bandaríkjanna um kjarnorkuvopn í Óman. 

Von Bandaríkjamanna um samkomulag lifði þó skammt þar sem viðræðurnar virtust hafa siglt í strand um mánuði síðar. Það voru slæmar fréttir fyrir Benjamín Netanjahú, sem hefur lengi sakað Írana um að vilja koma upp kjarnorkuvopnum og þrýst á Bandaríkjastjórn að nýta sér veikar varnir Írana og stöðva eða hægja á kjarnorkurannsóknum klerkastjórnarinnar.

Árásir hefjast að alvöru

Ísraelsher lét því enn og aftur til skarar skríða þann 13. júní, fyrir rúmri viku. Herinn hóf að gera svokallaðar „fyrirbyggjandi árásir“ á skotmörk í Íran sem hann sagði beinast að kjarnorkuvopnaáætluninni. Íranski herinn hóf umsvifalaust hefndarárásir og síðan þá hefur eldflaugum rignt yfir mörg svæði í bæði Íran og Ísrael. 

Margt er á huldu í tengslum við mannfall í árásum Ísraelshers á Íran þar sem upplýsingagjöf þar í landi hefur verið af skornum skammti. Fjölmiðlafrelsi í Íran er takmarkað og blaðamönnum erlendra miðla hefur ekki verið hleypt inn í landið til að flytja fréttir af atburðunum. 

Búist er við að meira en sjö hundruð manns hafi fallið í árásum Ísraela á Íran. Að minnsta kosti 24 dauðsföll í árásum Írana á Ísraela hafa verið staðfest. Beggja vegna hafa mörg hundruð særst á undanfarinni viku. 

Trump blandar sér í málið

Þremur dögum eftir að árásirnar hófust á víxl milli ríkjanna hóf Donald Trump að ýja að því að Bandaríkjaher ætlaði að blanda sér í átökin. Hann sagðist í síðustu viku vita hvar æðstiklerkur Írana feli sig en vildi ekki drepa hann að svo stöddu. 

Á fimmtudaginn tilkynnti Trump loks að hann ætlaði að gefa sér tvær vikur til að ákveða hvort Bandaríkin blönduðu sér í stríðið. Á meðan funduðu utanríkisráðherrar í Evrópu í Genf með Abbas Araghchi, utanríkisráðherra Íran, í von um að finna diplómatíska lausn við stríði Ísrael og Íran.

Líkt og atburðir helgarinnar hafa leitt í ljós stytti Donald Trump fyrirhugaðan frest talsvert og Bandaríkjaher hóf að gera árásir á kjarnorkurannsóknarstöðvar í Íran í nótt. Trump segir stöðvarnar hafa gereyðilagst en íranskir embættismenn segja að svo sé ekki. 

Nýjustu upplýsingar um vendingar næturinnar halda áfram að berast og fréttastofa mun áfram flytja fréttir af nýjustu atburðum þegar fram líða stundir. 

Þangað til er hægt að nálgast upplýsingar um framvindu mála í vaktinni á Vísi. Hana má nálgast hér að neðan.