„Við erum aldrei á byrjunarreit en þetta myndi lengja aðeins líf veirunnar“

Innan við ár gæti liðið þar til bóluefni sem þróuð hafa verið tapa virkni sinni gegn nýjum afbrigðum kórónuveirunnar. Þetta sýna niðurstöður nýlegrar könnunar sem lögð var fyrir 77 faralds- og veirufræðinga víðsvegar um heiminn.

Sérfræðingarnir telja að hættuna megi einna helst rekja til hægagangs bólusetningar í fátækari löndum - á meðan stór hluti ríkari þjóða á borð við Breta og Bandaríkjamenn hefur þegar verið bólusettur.

Samkvæmt tölum frá Our World in Data, sem byggir útreikninga sína á opinberum bólusetningartölum frá ríkjum heimsins, höfðu innan við fimm prósent allrar heimsbyggðarinnar fengið að minnsta kosti einn skammt af bóluefni gegn kórónuveirunni nú í byrjun aprílmánaðar.

Á sama tíma höfðu rúmlega 60 prósent Ísraela þó fengið að minnsta kosti eina sprautu, 46,4 prósent Breta og 31,1 prósent Bandaríkjamanna. Þá höfðu 20,2  prósent íbúa Norður-Ameríku verið bólusett að minnsta kosti einu sinni; hlutfallið var 13,2 prósent í Evrópu en aðeins 2,3 prósent í Asíu og 0,57 prósent í Afríku. Nýjasta samanburðinn má sjá á grafinu hér fyrir neðan.

Vonir eru þó bundnar við að bólusetning gangi æ hraðar í heiminum eftir því sem lengra líður á árið í takt við aukna framleiðslugetu og samþykki nýrra bóluefna.

Töluverð hætta á að sum bóluefni verði óvirk

Arnar Pálsson, erfðafræðingur og prófessor í lífupplýsingafræði við Háskóla Íslands, telur misskiptingu bóluefnis í heiminum þó áhyggjuefni. Hann kveðst sammála þeirri ályktun sérfræðinganna sem svöruðu könnuninni að líklegt sé að veiran þróist og breytist með tímanum.

„Og það er töluverð hætta á að hún muni breytast á þann veg að sum bóluefni verði óvirk eða veiti takmarkaða vörn eftir ár eða tvö ár,“ segir Arnar.

„Þetta byggir á að veiran er að stökkbreytast en vandamálið er að veiran er mjög útbreidd, hún er á mörgum svæðum. Það þýðir að þó að líkurnar [á stökkbreytingu] séu litlar er teningnum kastað það oft og þá fara líkurnar á hinu ómögulega að verða mögulegar og þá er bara hætt við að þetta muni gerast.“

„Þá þýðir það að veiran er að malla þar í tvö ár“

Þessi misskipting sem ríkt hefur í bólusetningu í heiminum, gæti hún valdið því að veiran grasseri óáreitt í löndum þar sem bólusetning gengur hægt og stökkbreytist þannig að bóluefni hætti að bíta á henni?

„Já, versta tilfellið væri að hún næði að malla á vissum svæðum vegna þess að það er þá ónóg bólusetning eða heilbrigðisþjónusta eða lokanir eða eitthvað slíkt, þannig að hún væri alltaf að blossa upp aftur og aftur. Það væri eiginlega versta tilfellið. Hvenær sem hún fjölgar sér eru einhverjar líkur á að hún stökkbreytist og verði að verra eða svikulla afbrigði,“ segir Arnar.

„Ef við náum ekki að bólusetja fátækari þjóðir fyrr en eftir tvö ár þá þýðir það að veiran er að malla þar í tvö ár. Ef við viljum horfa til eigin hagsmuna þá eru það okkar eigin hagsmunir að bólusetja alla, því veiran gæti stökkbreyst og gæti þá komið til baka í öðru formi. Einhver sem hefur verið bólusettur með einu bóluefni væri kannski viðkvæmur fyrir nýja afbrigðinu. Þannig að það er öllum í hag til styttri og lengri tíma að bólusetja markvisst – og alla heimsbyggðina.“

Gæti gerst

Inntur eftir því sama í lok síðasta mánaðar sagði Þórólfur Guðnasón sóttvarnalæknir að það væri í raun ómögulegt að segja til um það hvernig veiran þróist í þessu tilliti. Það væri þó mögulegt að ný afbrigði verði til í fátækari löndum, þar sem bólusetning gengur hægar, og bóluefni hætti að bíta á þeim.

„En vissulega er það hárrétt, það hefur verið bent á ójafnvægið í bólusetningunum og dreifingunni, að hún sé ekki jöfn milli heimshluta og svo framvegis. Það þýðir bara að veiran verður enn þá með okkur, ef hún er einhvers staðar í heiminum þá er hún enn til staðar. Ef hún er lengur fær hún frekari tækifæri til að stökkbreyta sér og ný afbrigði koma upp, þannig að það gæti gerst. En það er ómögulegt að segja hverjar líkurnar eru á því, það veit enginn.“

Gætum við lent aftur á byrjunarreit?

Arnar segir þó aðspurður ólíklegt að þetta færi baráttuna við faraldurinn aftur á byrjunarreit.

„Það er ólíklegt að við förum á byrjunarreit en versta tilfellið væri að við myndum ekki ná að slökkva faraldurinn þannig að hún væri sífellt mallandi einhvers staðar og væri að blossa upp endurtekið aftur og aftur. […] Við erum aldrei á byrjunarreit en þetta myndi lengja aðeins líf veirunnar.“

Þá virðist þegar komin fram afbrigði veirunnar sem bóluefni vinni verr á en fyrri afbrigðum.

„Það er enn verið að vinna úr þeim gögnum. Það eru blikur á lofti um að það séu komnar gerðir sem virka allavega á ólíkan hátt sem við þekkjum og höfum heyrt sóttvarnalækni tala um. Eins og til dæmis breska afbrigði sem hegðar sér öðruvísi en afbrigðið sem við sáum í fyrra.“

Sum bóluefni „aðlaganlegri“ en önnur

Arnar bendir þó á að heimsbyggðin búi að mikilli þekkingu á bóluefnum. Verið sé að prófa hversu vel viss bóluefni gangi gegn vissum tilbrigðum veirunnar og við séum vel í stakk búin að laga bóluefni að nýjum afbrigðum – í það minnsta sum bóluefni.

„Það eru tvö bóluefni, frá Pfizer og Moderna, sem eru „aðlaganlegust“ af því að það er í raun og veru bara kjarnsýra. Hægt er að framleiða nýtt tilbrigði af kjarnsýru sem myndi þá „klukka“ nýju tilbrigðin með frekar lítilli endurhönnun,“ segir Arnar.

„En gallinn við þau bóluefni er að það þarf að geyma það við mikinn kulda og miklu erfiðara að dreifa því út um heimsbyggðina, til segjum fátækari landa.“

Önnur bóluefni, eins og bóluefni AstraZeneca og Janssen, gæti hins vegar þurft að hanna frá grunni og setja aftur ferli.

„Þannig að sum þeirra eru uppfæranlegri en önnur krefjast meiri vinnu,“ segir Arnar.